ناوه‌ڕۆك
دیموکراسی - الدیمقراطیة - Democracy
وەک زاراوە وشەیەکی کۆنی ئەغریکی یە لە (دیموس + کرات) پێک هاتووە، واتە دەسەڵاتی گەل، دوای یۆنانیەکان کردیانە دیموکراتی و بەکاریان هێنا، ئێستا (دەسەڵاتی گەل) بە مانا (دیموکراسی ئەسینیە) یاخود (دیموکراسی ڕاستەوخۆ)ـشی پێ دەڵێن، بێ نوێنەر و پێناو (وسیط)، جار وایە ئەو وەسفەی سەرۆکی ئەمریکی (ابراهام لنکۆڵن)یشی پێ دەدرێ (دەسەڵاتی گەل لە پێناو گەل).
گەشەکردنی دیموکراسی
بەپێی چەندین سەرچاوەی مێژوویی لە سەدەی (٦ - پ.ز) لە یۆنانی کۆن نموونەی بەکارهێنانی هەبووە، بەڵام لە (معجم الحدیث للتحلیل السیاسي) دەڵێ لە سەدەی ٤ پ.ز بووە نەک ٦ پ.ز، لەو کاتی لە شارۆچکەیەکی بچووک هاوڵاتیان کۆدەبوونەوە بۆ بڕیار دروست کردن، بەپێی (جمهوریة أفلاتون) شارێک بریتی بووە لە هەرێمی دەوڵەتێک، بەڵام دەبێ ئەوەش بزانین لەو کاتی مانای هاوڵاتی تەنیا چینەکانی سەروو و ماقوڵەکانی دەگرتەوە، چینەکانی هەژار و بەندە و ئافرەت و غەوارە و ڕەگەزە بێ هێزەکانی نەدەگرتەوە، کەمایەتییەکی دەگرتەوە، بەپێی زۆربەی سەرچاوەکان ژمارەی دانیشتوانی ئەوسای (ئەسینا) ٣٠٠٠٠ کەس بووینە بەپێی مانای ئۆرستکراتی بۆ هاوڵاتی کەمیکی لەو دانیشتوانە بۆ دیموکراسی گرتووتەوە کە زانایانی ئەو سەردەمە بە تایبەتی (ئەفلاتوون) داوای بۆ کردووە، تا ئەو دواییەش ئەو بنەمایە پەیڕەو دەکار لە لایەن ڕۆژئاوا، لە کاتی داگیرکردنی کوردستان لە لایەن بریتانیا و لە کاتی ڕاپرسییەکەی سەربارەت بە لکاندنی کوردستان بە عێراقەوە ڕآپرسییەکە تەنها ئەوانەی دەگرتەوە کە زیاتر لە ٢٠٠ ڕوپیەیان هەیە و تەنها شموولی ٢٠٠ کەسی دەکرد لە سلێمانی.
هەرچەندە لە نووسینەکانی هەریەکە لە (هیرۆدۆس)، (ئەرستۆ)، (ئەفلاتوون)... لە بارەی دیموکراسیان نووسیوە زۆر شاریان بە دیموکراسیانە وەسف کردووە، بە بەراورد لەگەڵ ئەرستۆکراسی و حکومەتی ئۆلیگارکییەوە، بەڵام (شکلی) بووە، هەر ئەرستۆکراسییەکە بووە.
سەردەمی واش هەبووە زیاتر لە دەسەڵاتە لاوازەکان پیادەی دیموکراسیان کردووە، چونکە پێویستیان بە ڕای خەڵکی هەبووە، دەسەڵاتە بەهێزەکان نەیان کردووە، بۆیا زۆرجار لە مێژوودا دیموکراسی مانای دەسەڵاتی لاوازی داوە، ڕۆمانییەکان دیموکراسیان بەکار نەهێناوە، ناوە ناوە لە مێژوودا بە دەگمەن نموونە دەهێننەوە.
لە ساڵی ١٢١٥ز (ملک جۆن سانتیر) دەستووری (ماگنا کارتا)ی لە ئینگلتەرا چاڕدا و دانی پێهێنا کە خەڵکی تریش دەسەڵاتی هەیە شان بە شانی دەسەڵاتی (مەلیک) لە ئەنجوومەن، ئەوە بۆ سەرەتایەکی دیموکراسی هاوچەرخ دەژمێرن، لە سەدەکانی (١٧) و (١٨) لە نێوی ئینگلاند دیموکارسی ڕآستەوخۆ بەکار دەبرا، لە ١٧٩٢ دوای شۆڕشی فەڕەنست زیاتر ئەو چەمکە گەشەی کرد، لە سەردەمی ڕابردووی ئەوروپا و هەڵوەشاندنەوەی ئیمپراتۆریەکان بۆ وڵاتی هاوچەرخ زیاتر باوی وەرگرت، دیاردەکانی پەرلەمان و ئازادی تاک و هەڵبژاردن و ڕەخنە و دەست گۆڕی دەسەڵات و فرەیی و (لا مەرکەزیەت) و ... هەریەک بە ڕێژەی خۆر بە دیاردەی دیموکراسی حسابە، بەڵام لەو سەردەمەی پەرەسەندنی دانیشتوان و ئاڵۆزی ژیان پیادەی تەواوی ناکرێ و نەکراوە، وەک ڕۆسۆ گوتەنی: ''ئەو هۆیانەی بوونە وەرچەرخاننی دیموکراسی ڕآستەوخۆ (ئەسینی) بۆ دیموکراسی ناڕاستەخۆی هاوچەرخ دوانن:
١- زیاد بوونی ژمارەی دانیشتوان.
٢- یەک نەبوونی بەرژەوەندی گشتی... حەتمەن بەرژەوەندییەکان لێک جیان بە ئاسۆیی و ستونیانەوە، بۆیە دەنگ نابێ ... مەگەر تەنها بە ئاین بێتەوە دی، هەرچەندە (ڕۆسۆ) زیاتر پیی وایە دیموکراسی ئەسینی (نەکراوە و ناکرێ) بە دەگمەن هەندێ نموونەی کۆن و نوێ باس دەکرێ، تەنیا چەند هەرێمێکی سویسڕا (کلارس، ئەپێتزل، ئەنتروالد) گوایە دیموکراسین، لیبیاش دەڵێ من دیموکراسییە ڕآستەخۆ و میللیەکەم، ئێستا هەمووی ناڕاستەوخۆکەیە، لە ڕێی ئەنجومەن و دەزگا و نوێنەران بڕیار و فەرمان پەیڕەو دەکرێ، ئەوەش لە مانا ڕەسەنەکەی دادەکەلێ، بەو هۆیەوە لە دوو سەدەی ڕابردوودا گۆرانێکی زۆر بەسەر دیموکراسیدا هاتووە وە بگرە هەر وڵات و هەر شارستانییەک بە شێوەیەک دیموکراسی پەیڕەو کردووە، بۆیە زۆر جۆرە دیموکراسی لێ پەیدا بووە، هەندێکیان بە نموونە تۆمار دەکەین لەو پەڕەگرافەی داهاتوو.
جۆرەکانی دیموکراسی
دیموکراسی میللی یان ڕاستەخۆ: ئەوە دیموکراسی ڕەسەنە (ئەسینی) یە کەیە، ئێستاش لەو جیهانە نموونەی نییە تەنیا (لیبیا) دەڵێ ئێمە لەو جۆرە دیموکراسیەین! ''لیبیای ڕابردوو'' هەندێ هەرێمی سویسراش.
دیموکراسی نوێنەرایەتی: چەند نوێنەرێک لە جیاتی میللەت بڕیار دەدەن وەک سیستەمی ئێستای وەزارەت و دەزگاکانی پەرلەمان و دەزگاکانی تری سیاسی.
دیموکراسی ناوەندی: داهێنانێکی شیوعیەت بووە، واتە دیموکراسی بۆ ئەنجومەنی سەرکردایەتی، گوێڕایەڵی خواروو بۆ سەروو وەک بنەمای (نفذ ثم ناقش - جێبەجێ بکە پاشان قسەی لەسەر بکە).
دیموکراسی سۆشیالیستی
دیموکراسی مەسیحی یان ئاینی نوێ
دیموکراسی لیبراڵ
زۆر جۆری تری دیموکراسی هەیە .. بەڵام بە گشتی دەکرێتە دوو جۆر: یەکەمیان دیموکراس ڕاستەخۆ و بەشەکانی تر بە (دیموکراسی ناڕاستەوخۆ حسابە، دیموکراسی ڕاستەوخۆ نەماوە و ڕەنگە نەشبووبێت، دیموکراسی ناڕاستەوخۆش ئایدیۆلۆژیا و بنەما و ڕێباز و مەبادیئی نییە، کۆمەڵە ڕێکەوتن و بەهایەکی سیاسی هاوبەشە، هەموو لایەک کۆکن لەسەری بۆیە ئەو هەموو دۆخە وەردەگرێ و خۆی بە تەنها نییە لەگەڵ تەیار و مەدرەسەیەکی تر بوونی سەربەخۆیی دەبێت.
